Geen festivals, geen exotische reizen, amper of geen cafébezoekjes en barbecues met vrienden. We gaan een zomer tegemoet van lezen, wandelen en zelfbereide maaltijden. Saaiheid en verveling dreigen. Moet ons leven zonder die voortdurende externe prikkels echter wel een saaie boel zijn? Of kunnen we net door de beperking een spirituele rijkdom van de christelijke traditie herontdekken? Religieuzen leven immers altijd op die ‘saaie’ manier. Kan saaiheid ons deugd doen?
Siebrecht Vanhooren legt zich als klinisch psycholoog aan de KU Leuven onder meer toe op de rol van spiritualiteit en zingeving in ons psychische welzijn. Broeder Guerric Aerden is als trappist verbonden aan de abdij van Westmalle, maar leeft intussen al enkele maanden als kluizenaar in Zuid-Frankrijk. Met die experts van de menselijke geest praten over saaiheid blijkt alvast allerminst saai.
– Wat zijn verveling en saaiheid? Verwijzen die begrippen naar hetzelfde verschijnsel?
Siebrecht Vanhooren • Saaiheid verwijst naar de situatie waarin we ons bevinden. We voelen ons niet niet betrokken of aangesproken door wat er rondom ons gebeurt. Denk maar aan een kind dat op een familiefeest geen aansluiting vindt bij de gesprekken van de volwassenen. Verveling gaat veeleer over onze innerlijke beleving. Het woord ‘veel’ klinkt erin door. Verveling heeft dan ook te maken met een gebrek aan focus. Je kunt je niet gepassioneerd aan iets geven, waarin je als het ware opgaat. Saaiheid lijkt ook tijdelijker en meer van voorbijgaande aard dan verveling, die in sommige gevallen een chronische vorm aanneemt. Sommige mensen vervelen zich systematisch in het leven, bijvoorbeeld door een tekort aan zingeving, of omdat ze zich niet durven te geven aan het leven.
Guerric Aerden • Ook ik ontwaar
Guerric Aerden: „We krijgen nu een kans om ons opnieuw te leren verwonderen”
een nuanceverschil. Saaiheid treedt op wanneer iets of iemand je niet kan boeien, bijvoorbeeld omdat het buiten je ambities of mogelijkheden ligt. Die saaiheid kan dan omslaan in verveling. Dat is frustratie die je voelt omdat je verbeeldingskracht te weinig wordt geprikkeld. Alles lijkt banaal. Je voelt je niet uitgedaagd. Tegelijk klinkt in je binnenste een stem die van alles wil.
De woestijnvaders spreken daarnaast ook over akedia, lusteloosheid. Het geestelijke zegt je plotseling niks meer en je verlangt naar allerlei vormen van afleiding om die leegte op te vullen. Dat kan leiden tot wanhoop en een afkeer van de plaats waar je als monnik voortdurend vertoeft, herkenbaar voor velen in deze coronatijden.
– Wat maakt dat we iets ‘saai’ vinden of dat we ons vervelen?
Guerric Aerden • Ik denk dat dat persoonlijk is en dat het kan veranderen in de loop van iemands leven. Een onderliggende factor is wel een gebrek aan verbeeldingskracht en creativiteit. Denk maar aan een kind dat altijd het nieuwste en het spectaculairste speelgoed krijgt, maar er al gauw op uitgekeken raakt. Vergelijk dat met een kind dat uren zit te spelen met een stuk hout of een kartonnen doos en zich daarbij zelf een hele wereld fantaseert. Te veel voorgekauwd entertainment is een soort van verwennerij,
Siebrecht Vanhooren: „Ga bij verveling eens na waar het in je leven nu echt op aankomt”
die ons verarmt. Precies daar knelt in onze cultuur de schoen. Vaak zie je ook dat kunstenaars hun beste werken maken voor ze gevestigde waarden zijn geworden en ze op rozen zitten.
Siebrecht Vanhooren • Er zijn inderdaad grote individuele verschillen op dat punt. Tegelijk denk ik dat de cultuur daarin een rol speelt en dat we met z’n allen wat vlugger verveeld geraken dan vroeger. Kijk maar naar oudere films. Vergeleken met hedendaagse prenten verlopen die behoorlijk traag, zelfs als het actiefilms betreft. We raken enigszins verslaafd aan snelle, visuele prikkels. Die vullen ons wel, maar zonder ons te vervullen. Verveling kun je dan ook beschouwen al een vorm van afkicken. Natuurlijk speelt ook opvoeding een rol en hoe ouders hun kinderen leren omgaan met saaiheid en verveling.
– Saaiheid kan deugd doen. Klopt die uitdagende stelling?
Guerric Aerden • Saaiheid op zich blijft toch iets negatiefs. Saai is saai. Dat frustreert ons en we willen er dan ook liefst zover mogelijk van wegblijven. Toch moeten we ons de tijd gunnen om door de zure appel te bijten en nieuwe aders aan te boren in ons innerlijk. Ik denk nu aan een vriend kartuizer uit de Verenigde Staten. Hij stuurt me soms gedichten, waarin kleine dingen centraal staan: een streepje maanlicht op zijn nachtkastje, een druppel water... Dat lijkt allemaal banaal, maar wanneer je erbij stilstaat, blijkt het allerminst vanzelfsprekend. Verveling biedt ons dus een kans om ons vermogen tot verwondering weer aan te spreken. Stilstaan, aandacht schenken met al je zintuigen. Zo krijgen die saaie dingen plotseling betekenis en zin. Daarvoor moet je je tijd nemen. Die hebben we nu.
Siebrecht Vanhooren • Door verveling worden we inderdaad uitgedaagd om de overgang te maken van wat leuk is naar wat zinvol is. Saaiheid is een soort milde vorm van zinloosheid, zou je kunnen zeggen. Het zet ons ertoe aan na te denken over wat er nu werkelijk toe doet in ons leven. Je kunnen geven aan iets dat jezelf overstijgt, speelt daarbij een belangrijke rol in. Verwondering over de natuur, bijvoorbeeld. Bovendien is het een kans tot zelfkennis. Dat ik iets saai vind, zegt immers iets over mij.
– Hoe kunnen we leren omgaan met die saaiheid?
Guerric Aerden • Wachten en herhalen of oefenen zijn twee sleutelbegrippen. Probeer de dingen die je doet met aandacht te doen. Zo maken we ons klaar om een volgende stap van verdieping te doen. Dat is een proces.
Siebrecht Vanhooren • Panikeer dus ook niet wanneer je je verveelt. Tegelijk kan het ook zinvol zijn om daarover met iemand te praten. Zo verdiep je meteen je relaties met anderen. Saaiheid en verveling betrekken je immers sterk op jezelf. Vraag je dan ook bewust eens af wat je kunt betekenen voor anderen.
Guerric Aerden • Daarbij is het wel belangrijk te beseffen dat je met jezelf moet kunnen leven als voorwaarde om je echt open te stellen voor anderen.
– Zijn er bepaalde valkuilen waarop we daarbij moeten letten?
Siebrecht Vanhooren • Sommige mensen vereenzelvigen zich met saaiheid. „Ik ben saai” of „mijn leven is saai”, klinkt het dan. Onder invloed van beelden die we te zien krijgen op sociale media over het boeiende leven van onze vrienden kan er ook een angst voor saaiheid ontstaan. Ik zou er net voor willen pleiten saaiheid te normaliseren. Het nijpt je heus niet dood. Al is het onaangenaam, saaiheid is doorgaans een milder gevoel dan angst, bijvoorbeeld. Grijp dus niet te snel naar makkelijke opvullingsmiddelen, maar vermijd tegelijk ook een strenge beoordeling van jezelf.
Guerric Aerden • De grootste valkuil is zeker de neiging tot vluchten, omdat je niet durft naar jezelf te kijken. Wanneer al die snelle impulsen wegvallen, komt er heel wat naar boven. Dat is confronterend, maar we moeten het uithouden met onszelf. Eindelijk al die klusjes opknappen is goed, maar maak er geen afleidingsmanoeuvre van.