In het allereerste verhaal in de Bijbel wordt de mens verdreven uit het paradijs, als een vluchteling in een harde wereld. Noach moet op de vlucht voor het water. Aartsvader Abraham moet op weg naar het land van de belofte. Aartsvader Jakob lijkt allereerst op de vlucht voor zichzelf en zijn verleden, en ook het volk van God wordt herhaaldelijk verdreven uit dat Beloofde Land. Het tekent zijn identiteit. Dan is er het kind Jezus zelf, dat al meteen op de vlucht moet voor Herodes.
Pieter-Paul Lembrechts is jezuïet en bezoekt namens Jesuit Refugee Service Belgium (JRS) migranten in detentiecentra. Daniel G. Groody is priester in de congregatie van het heilig kruis en theoloog aan de University of Notre Dame in de Amerikaanse staat Indiana. Van hem verschijnt binnenkort A Theology of Migration. The Bodies of Refugees and the Body of Christ (een theologie van migratie. De lichamen van vluchtelingen en het lichaam van Christus), met voorwoord van paus Franciscus.
– Wat leren Bijbelse verhalen over vluchten ons vandaag?
Pieter-Paul Lembrechts • Dat al die verhalen over vluchten en migreren in de Bijbel staan, komt volgens mij omdat migratie een constant en normaal onderdeel is van ons mens-zijn. Denk maar aan Abraham die van God de opdracht krijgt zijn land te verlaten met de belofte van een betere toekomst. Migratie zal dan ook nooit verdwijnen, al doen we hier in Europa nog zo ons best om migranten en vluchtelingen tegen te houden.
Daniel Groody • Behalve naar de historisch-kritische verbanden, kijk ik ook naar de narratieve linken tussen verhalen van migranten in Bijbelse tijden en verhalen van migranten vandaag. De spirituele kern daarvan ligt er voor mij in dat Jezus als het ware als een illegale vreemdeling, zonder papieren, onze door zonde gebroken
Pieter-Paul Lembrechts: „Migratie is een constant en normaal onderdeel van ons mens-zijn”
wereld binnentreedt om met ons op weg te gaan naar Gods Rijk. Zonder papieren, want Hij wordt meteen vervolgd door Herodes. Illegaal, want Hij staat als ‘buitenechtelijk’ kind buiten de wet. Een vreemdeling, want Hij kwam van elders, van bij de Vader. Door het op die manier te stellen, wil ik tegelijk ook onze manier van spreken over migranten en vluchtelingen aan de kaak stellen.
Pieter-Paul Lembrechts • Ik zou zelfs durven te zeggen dat Hij ook na de verrijzenis een vreemdeling blijft, want de Emmaüsgangers herkennen Hem eerst niet en noemen Hem „de enige vreemdeling in Jeruzalem”. Bij Mattheus (25, 35) identificeert Jezus zichzelf overigens met de vreemdeling: „Ik was een vreemdeling en gij hebt Mij opgenomen.”
– Wijzen die verhalen ons dan op het feit dat we in spirituele zin allemaal ontheemden zijn?
Daniel Groody • Als mens zijn we altijd een vreemdeling in deze gebroken wereld. Dat vond ik zo krachtig verbeeld door paus Franciscus toen hij, kort na zijn verkiezing als paus, op het eiland Lampedusa eucharistie vierde met een kelk gemaakt van onderdelen van een vluchtelingenboot. Ook onze verzoening met God is als het ware een terugkeer naar ons thuisland.
Pieter-Paul Lembrechts • De brief aan de Hebreeën (13, 14) wijst erop dat we op deze aarde
Daniel Groody: „Jezus kwam als een illegale vreemdeling onze gebroken wereld binnen”
geen blijvende stad hebben, maar dat we uitkijken naar de hemelse stad die eraan komt. Kortom, we zijn altijd vreemdelingen in deze wereld, die niet onze finale thuis is. Daarnaar zijn we op weg.
– In het Oude Testament kijgt het volk van God wel een land, maar toch wordt het er voortdurend uit verdreven. Wat betekent dat?
Pieter-Paul Lembrechts • In Leviticus (25, 23) wijst God erop dat het land van Hem is en blijft. Het volk verblijft er als een huurder en gast, niet als eigenaar.
Daniel Groody • Het land wordt ons inderdaad gegeven en het is daarbij de bedoeling dat we worden zoals de gever, God zelf. Vandaar ook dat God in het Oude Testament zijn volk er herhaaldelijk op wijst dat het zelf vreemdeling is geweest in Egypte. Dat besef moet zijn houding tegenover vreemdelingen in zijn land bepalen, maar de neiging om het te vergeten, blijkt evenzeer groot. En dat is thans nog steeds zo. Ik heb het al meegemaakt dat sommige immigranten uit Mexico in de Verenigde Staten soms erg afwijzend waren tegenover andere migranten.
– Kunnen ervaringen van vluchtelingen en migranten ons helpen die diepere spirituele boodschap te vatten?
Daniel Groody • Dat denk ik zeker. Al blijft het natuurlijk een delicaat thema, waarop mensen hevig kunnen reageren. Wellicht is een van de redenen daarvan precies dat vluchtelingen ons confronteren met onze eigen kwetsbaarheid en met het feit dat we in zekere zin allemaal vreemden zijn in deze wereld. Dat onder ogen zien is vanzelfsprekend niet makkelijk.
Pieter-Paul Lembrechts • In de verhalen van de mensen die ik bezoek in de gesloten centra hoor ik allereerst een uitnodiging tot gastvrijheid en een aanklacht van ons gebrek daaraan. Gastvrijheid is ook weer niet toevallig een Bijbelse kernwaarde.
– Putten vluchtelingen ook zelf kracht uit die Bijbelverhalen?
Daniel Groody • Een vluchteling in Marokko zei me ooit dat er verteld werd dat de reden waarom het hem en zijn lotgenoten zo slecht verging, was dat zij afstammelingen van Judas zouden zijn en daarvan de gevolgen moesten ondergaan. Toen ik hem het perspectief dat ik daarnet verwoordde als alternatief aanreikte, stond hij op en begon meteen God te loven, omdat hij zich zo bevrijd voelde. Dat was voor mij als theoloog een betekenisvol moment. Het toont immers ook aan dat de ene theologie van de migratie de andere niet is en dat sommige perspectieven mensen neerdrukken.
Pieter-Paul Lembrechts • Het is in elk geval zo dat de boeken die het meest worden gelezen in detentiecentra de Bijbel en de Koran zijn. Zo vertelde een Nigeriaanse me dat ze nu tijd had om de hele Bijbel te lezen. Dat toont toch aan dat die mensen kracht putten uit de Schrift.
In elk geval denk ik dat we bij JRS veel kunnen hebben aan een migratietheologisch perspectief, als een waardevolle aanvulling op onze praktische gerichtheid.
Daniel Groody • Als migratietheoloog probeer ik alvast actief een brug te slaan tussen theologische reflectie en de concrete ervaringen van mensen op het terrein. Het is belangrijk dat we plaatsen creëren waar die beide perspectieven samenkomen.
– Ook al ligt onze diepere identiteit in God, we blijven ook mensen met een concrete identiteit hier en nu. Zal die onze houding tegenover ‘de ander’ niet blijven bepalen?
Daniel Groody • De identiteitsvraag is voor mij inderdaad de kern van de zaak. Een identiteit hebben, waaronder een nationale en culturele, maakt deel uit van ons mens-zijn en heeft zeker haar waarde. Zit ik evenwel vast in mijn nationale identiteit of kan ik me in het bredere perspectief van het Koninkrijk Gods ook verbonden voelen met anderen en me om hen bekommeren? Bouwen we muren of bruggen?
Pieter-Paul Lembrechts • Ja, het anders zijn van de andere roept angst op en politici buiten dat uit. Alsof migratie een misdaad is. Kunnen we in het gelaat van de vluchteling of migrant een medemens zien?