‘Het samenleven op zich maakt nog geen samenleving’
In Fratelli tutti, onlangs in het Nederlands vertaald, vraagt paus Franciscus de mensheid om een andere economie en mentaliteit. Voor wie zich niet verdiept in zijn manier van denken, klinkt hij vast onrealistisch, zegt de paus zelf. Ellen Van Stichel, die aan de KU Leuven het Centrum voor de Studie van het Katholieke Sociale Denken leidt, is onze gids.
Onlangs werd in Assisi een (digitaal) internationaal event georganiseerd over De economie van Franciscus voor belangstellenden tot 35 jaar. Strikt genomen hoorde Ellen Van Stichel, geboren in 1983, er dus niet bij, maar deelnemen deed ze wel. Als lid van een nieuwe generatie theologen volgde ze vorig jaar Johan Verstraeten op als docent christelijke sociale en politieke ethiek aan de faculteit theologie en religiewetenschappen aan de KU Leuven.
– Hoe ziet u het sociale denken van de Kerk evolueren?
Het is opmerkelijk hoezeer in de teksten over dat onderwerp sinds paus Franciscus dialoog en ontmoeting zijn verankerd. In Laudato si’ ging het om de orthodoxe patriarch Bartholomeus, een pionier van de christelijk ecologie, in Fratelli tutti om de interreligieuze dialoog. Paus Franciscus put ook inspiratie in de plaatselijke bisschoppenconferenties. Bij Johannes-Paulus II ging het om de sociale doctrine, bij Franciscus om een beweging van onderuit. Inhoudelijk staan bij hem liefde, broederlijkheid en rechtvaardigheid centraal. Vanuit zijn Latijns-Amerikaanse achtergrond sluit hij aan bij de bisschoppensynode van 1971 over rechtvaardigheid in de wereld. Daarbij stel ik dus slingerbewegingen vast. De Poolse paus kon scherp zijn in zijn analyse van misstanden, maar hij was terughoudender. Benedictus XVI legde dan weer meer de nadruk op liefdadigheid. Voor Franciscus zet naastenliefde echter aan tot grotere rechtvaardigheid en daarin heeft de Kerk volgens hem een publieke rol te vervullen.
– Paus Franciscus pleit onomwonden voor een ‘andere economie’. Straf voor een leider van de katholieke Kerk?
Tot Johannes-Paulus II schipperde het katholieke sociale denken in zekere zin voortdurend tussen kapitalisme en collectivisme. Toen het kapitalisme was verworven, ging zijn Duitse opvolger een stap verder. De Italiaanse economen Luigino Bruni en Stefano Zamagni, verbonden met de gemeenschapseconomie van de Focolarebeweging, schreven mee aan Benedictus’ sociale encycliek Caritas in veritate. Zij stellen weliswaar de vraag hoe we de markteconomie een andere gestalte kunnen geven, maar verandert het economische systeem daarmee genoeg? Platformen als De economie van Franciscus verbreden de discussie en willen jonge ondernemers en change makers betrekken.
– Paus Franciscus roept ook op tot ‘sociale vriendschap’. Is dat dan weer niet wat soft?
Hij stelt vast dat het streven naar louter vrijheid en gelijkheid niet volstaat. We hebben meer nodig om te leven. De mensheid mist nog iets, broederlijkheid. In mijn lessen gebruik ik de boutade dat het samenleven op zich nog geen samenleving maakt. [node:field_streamers:0] De Franse filosoof Paul Ricoeur, die in Fratelli tutti wordt geciteerd, stelt dat we op diverse wijzen elkaars naaste kunnen zijn, ook in structuren. In die zin is het betalen van belastingen een daad van naastenliefde en een uiting van betrokkenheid. Dat lijkt me allesbehalve soft.
– Sommige katholieken, zeker in de Verenigde Staten, willen meer de nadruk leggen op de familiale en seksuele moraal in plaats van op het sociale denken. U werkte ook bij Fara, dat vrouwen bijstaat bij zwangerschapskeuzes. Staan beide standpunten tegenover elkaar?
Van collega’s in de Verenigde Staten weet ik inderdaad dat de polarisatie er gigantisch is. Tussen beide is er een verschil, want er geldt een ander perspectief. De kerkelijke familiale en seksuele moraal steunt op een universeel geldende biologische natuurwet, de kerkelijke sociale leer ontwikkelt zich binnen een historische context en laat daarom ruimte voor verschil. In Fratelli tutti heeft paus Franciscus het wel uitdrukkelijk over abortus, dat hij linkt aan de bredere wegwerpcultuur die alles verwerpt wat geen ‘nut’ heeft.
– Soms lijkt het sociale denken wel het grootste geheim van de Kerk. De buitenwacht weet niet dat dat evenzeer behoort tot het katholicisme. Hoe maken we dat beter bekend?
O, maar ik krijg geregeld vragen om erover te komen spreken en ik ben blij dat zowel Kerk & leven als Kerknet Academie aandacht besteden aan die thema’s. Het mag uiteraard altijd meer zijn, want het is een rijke boodschap. Voor mij gaan christelijk geloof en sociale praktijk evident samen. Ik woonde enkele maanden in de VS, en daar zijn parochies zoals in de New Yorkse wijk Harlem evenzeer sociaal concreet bezig. In België genieten we de luxe van de welvaartsstaat met zijn instellingen en structuren, waardoor we soms geneigd zijn achterover te leunen. Van de Duitse theoloog Johann Baptist Metz onthield ik de uitspraak dat er niet zozeer een crisis van de christelijke boodschap is, maar van de instellingen, die te ver afstaan van de praktische consequenties van de boodschap. Door symbolische daden zoals zijn bezoek aan de vluchtelingen op Lampedusa wijst paus Franciscus ons daarop. Hoe willen we vandaag als Kerk daaraan uiting geven?
Reageren op dit artikel? Dat kan op www.kerkenleven.be