Een hervormer, maar gematigd

Drieëndertig jaar lang, van 1977 tot 2010, was Godfried Danneels (1933-2019) bisschop en aartsbisschop. Daarmee was hij zowat de spilfiguur in de katholieke Kerk op het Belgische grondgebied. Drieëndertig jaar was een lange periode waarin de samenleving in ons land op religieus vlak ingrijpende evoluties doormaakte.

Lieve Gevers, rustend hoogleraar kerkgeschiedenis aan de KU Leuven, wees er in haar bespreking van de eerste grote Danneelsbiografie van de hand van Jürgen Mettepenningen en Karim Schelkens op dat Danneels’ leven een synthese is van twee opleidingsculturen. In Leuven kwam de in 1933 in Kanegem geboren onderwijzerszoon als student filosofie in contact met de grote godsdienstcritici en de moderne filosofen. In Rome genoot hij dan weer een gedegen opleiding in de klassieke thomistische theologie. Beide sporen maakten hem „tot een gematigd hervormer, loyaal, maar niet kritiekloos tegenover zijn Kerk, open, maar tegelijk begrenzend tegenover vernieuwingen in theologie en pastoraal.” Nooit week hij af van de klassieke opvatting van het ambt en de koppeling aan het celibaat.Kardinaal Danneels op de viering van zijn vijfenzeventigste verjaardag.  © Hugo Maris
Toon Osaer was jarenlang kardinaal Danneels’ woordvoerder en medewerker. „De kardinaal was er zich van bewust dat ons religieuze landschap ontbost werd”, zegt hij. „In het spoor van het pausbezoek in 1985 raakte hij dan ook ervan overtuigd dat er energie moest gestoken worden in nieuwe evangelisatie. Hij nam die taak persoonlijk op, publiceerde veel, trad op in de media en zelfs in populaire programma’s, nodigde groepen uit bij hem thuis voor gespreksavonden en lanceerde samen met de bisschoppen themajaren. Daarbij zette hij steeds sterk in op de ontwikkeling van een persoonlijk spiritueel leven. Dat hij zelf een intens spiritueel leven leidde, is onderbelicht in zijn biografie. Zijn grote verdriet was de gebrekkige uitvoering van de liturgiehervorming.”
Osaer ziet kardinaal Danneels als een overgangsfiguur, nog gevormd in de Kerk van vóór het concilie en zelf getekend door de dynamiek van dat concilie. Daarna moest hij een nieuwe plaats zoeken voor de Kerk in een geseculariseerde en snel geglobaliseerde samenleving.
Als kardinaal bouwde Godfried Danneels een netwerk uit van internationale contacten, onder bisschoppen, maar ook oecumenisch en interreligieus. Van 1990 tot 1999 was hij voorzitter van Pax Christi International. Samen met kardinaal Carlo Martini van Milaan lanceerde hij vormingsprogramma’s voor nieuwe bisschoppen, later overgenomen door Rome. Tot 2000 was zijn invloed in de wereldkerk onmiskenbaar. Nadien taande ze.
„De kardinaal was veeleer een pragmaticus dan dat hij een welomschreven doctrine huldigde”, zegt Toon Osaer. „Hij was geen politicus zoals zijn voorganger Suenens. Lobbyen lag hem bijvoorbeeld niet. Wel streefde hij bewust naar een consensusmodel. Hij was als de dood voor polarisering, zoals in de Kerk in Nederland. Die compromishouding werd hem niet altijd in dank afgenomen. Hij was geen progressief, maar een realist. Met zijn schrandere geest en zijn analytisch vermogen merkte hij hoe Vlaanderen in ras tempo ontkerkelijkte en het sociale christendom wegsmolt. Op vraagstukken zoals het roepingentekort had hij echter geen pasklaar antwoord. Hij was ook geen administrator, daartoe zocht hij geschikte medewerkers uit. Zelf ging hij liever preken of conferenties geven. Geen twee dagen na elkaar was hij thuis.”
Twee keer nam kardinaal Danneels deel aan een pausverkiezing. „Joseph Ratzinger, met wie hij altijd in gesprek bleef, zag hij niet als de vernieuwer van de Kerk en de feiten gaven hem gelijk”, stelt Toon Osaer.
Na de verkiezing van paus Franciscus mocht kardinaal Danneels mee op het balkon, naast de nieuwe paus. Met de keuze voor de Argentijn voelde hij zich bijzonder gelukkig. Voor hem was het een lichtpunt na moeilijke jaren waarin hij geconfronteerd werd met schandalen van seksueel kindermisbruik. Na de bisschoppensynode van 2015, waarvoor de paus hem persoonlijk had uitgenodigd, werd het stil rond de kardinaal die zich steeds meer terugtrok in zijn Mechelse woning, waar hij op 14 maart overleed.