Zo’n 40 lokale religieuze gemeenschappen in Vlaanderen doen al een beroep op leken voor de praktische en spirituele leiding. Het bisdom Brugge is koploper met tien van die ‘gemeenschapsbegeleiders’. Daarnaast zijn er nog twee beleids-medewerkers actief: leken die in het bestuur van een congregatie mee belangrijke keuzes maken voor de toekomst.
Zo is Johan Soenens al tien jaar plaatselijk verantwoordelijke – in samenspraak met de overste – voor de zusters van Vincentius in Kortemark. Hij gaf zijn baan bij een bank ervoor op. „De zusters zijn een tweede gezin voor mij. Zeker nu onze kinderen het huis uit zijn en mijn vrouw hier werkt als psychiatrisch verpleegkundige. We zijn flexibel in onze uren en de zusters kunnen altijd op ons rekenen. Toch zullen we hun leven nooit helemaal delen. We hebben nu eenmaal geen religieuze geloften afgelegd zoals zij.”
Heel diverse taken
Wat je zoal moet kunnen om een lokale kloostergemeenschap te leiden? „Dat gaat van een lamp herstellen over boodschappen doen tot bezinningen houden en conflicten oplossen. Ja, ook in een klooster is het leven niet altijd rozengeur en maneschijn. Het samenleven wordt er met de ouderdom niet makkelijker op.”
Daarmee is een belangrijk woord gevallen. De religieuze gemeenschappen die een leek als begeleider aantrekken, doen dat meestal omdat ze intern niemand vinden die de taken nog aankan. Ook bij Johan is iedereen boven de 85. En de oudste zuster wordt binnenkort 100. Wanneer een zuster zwaar hulpbehoevend wordt, verhuist ze naar een woon-zorgcentrum. Daar is permanente zorg verzekerd, wat in het klooster niet zo is.
Mieke Kerckhof, voorzitter van de Unie van Religieuzen in Vlaanderen, schetst de situatie: „Ouder wordende gemeenschappen binnen een congregatie kunnen drie dingen doen: ofwel een leek aantrekken en zelfstandig blijven, ofwel binnen de congregatie samensmelten met een ander huis, ofwel als congregatie inkantelen in een nieuwe structuur over congregaties heen. Om dat laatste mogelijk te maken, werd in het bisdom Brugge de vzw Camino Brugge opgericht. Een leek is momenteel voorzitter. De vzw regelt administratieve en juridische kwesties van de opgedoekte vzw van de ingekantelde congregatie en blijft de betrokken religieuzen nabij.”
Zorgbehoevend
In het bisdom Hasselt dragen al acht leken verantwoordelijkheid in een kloostergemeenschap. Eén van hen is Angelique Demollin, die drie groepen zusters begeleidt in een woonzorg- centrum van Kindsheid Jesu in Hasselt. De zusters zijn allemaal boven
Angelique Demollin: “De zusters moesten wennen aan het idee dat een leek hun kleine samenleving kwam organiseren”
de 80 en zorgbehoevend. „Toen ik de vacature las, dacht ik onmiddellijk dat het iets voor mij was. Ik was al pastoraal actief als animator in een rusthuis van ursulinen en zat in een gebedsgroep. Ik deel dus hun religieuze gevoeligheid. Dat is ook wel nodig.”
Het vertrouwen winnen van de zusters was niet vanzelfsprekend, vertelt Angelique. “Ik begon aan mijn taak met het idee snel hun levensverhaal te leren kennen. Maar ik moest de zusters tijd geven om te wennen aan het idee dat een leek in hun leven binnenkwam en hun kleine samenleving kwam organiseren.” Ondertussen is dat vertrouwen helemaal verworven. De zusters schermen voor ‘hun’ Angelique. En omgekeerd. Als het woon-zorgcentrum feestjes plant in de Goede Week, staat ze geheid bij de directie om alternatieven te zoeken die beter passen bij het religieuze leven. Toen het woon-zorgcentrum zwaar werd getroffen door corona en ook acht zusters het leven lieten, verkreeg Angelique dat er in de kapel een livestreaming te zien was van de uitvaarten, zodat de zusters er bij konden zijn.
Ook Angelique noemt haar zusters een tweede familie. „Dat had ik nooit gedacht. Eigenlijk zocht ik een 9-to-5-job, maar onder Covid was dat natuurlijk een illusie. Maar ook nu het wat rustiger is, zie je me hier toch vaak op vrije momenten om een zieke zuster nabij te zijn of iets te regelen. Onze band is heel sterk geworden.”
Kapittelgesprekken
Zowel Johan als Angelique voelen zich gesteund en gewaardeerd door de algemene overste van hun congregatie. Tegenwoordig worden ze zelfs betrokken bij kapittelgesprekken, waar in een spiritueel overleg belangrijke keuzes worden gemaakt voor de toekomst. „Ik mag daar ook mijn licht laten schijnen en voel me evenwaardig beluisterd”, zegt Johan.
Mieke Kerckhof ziet in de nabije toekomst ook leken als algemene overste functioneren. Toch een merkwaardige evolutie. „De inbreng van leken op verantwoordelijke posities in religieuze gemeenschappen wordt heel positief onthaald. Allemaal doen ze hun werk met grote betrokkenheid. Het grootste verschil is natuurlijk dat ze daarnaast nog een ander leven hebben, maar dat is niet per definitie beter of slechter. Het is gewoon anders.”
Hoe dan ook is het een tijdelijke situatie. Momenteel zit het aantal ‘leken-begeleiders’ in de lift, maar die lift bereikt over enkele jaren een plafond, om dan weer van de kaart te verdwijnen. De betrokken gemeenschappen sterven immers langzaam uit en halen naar verwachting misschien net nog het pensioen van hun begeleiders.