Vernieuwde reisgids uit de middeleeuwen

De restauratie van Von Breydenbachs pelgrimsgids zal 8.000 euro kosten. © KU Leuven, Maurits Sabbebibliotheek

Aan het einde van de vijftiende eeuw waren pelgrimstochten al lang geen nieuwigheid meer. De tocht die de Duitse kanunnik Bernhard Von Breydenbach (omstreeks 1440-1497) en zijn reisgenoten in 1483 ondernamen naar het Heilige Land zou dan ook in de vergetelheid zijn geraakt als hij niet had geleid tot een bijzonder boek. Peregrinatio in terram sanctam (Mainz, 1486) moet de oudste gedrukt toeristische reisgids uit de geschiedenis zijn, compleet met uitvouwbare plattegronden. „Een uitzonderlijk document”, noemt kunsthistorica Lieve Watteeuw het, die de restauratie van de middeleeuwse reisgids coördineert.
De KU Leuven is immers in het bezit van een exemplaar van Peregrinatio in terram sanctam, maar dat is in slechte staat. „Het boek is een gebruiksvoorwerp dat door de eeuwen heen veelvuldig is geraadpleegd”, weet Watteeuw. „Vanzelfsprekend heeft het daaronder geleden. In de negentiende eeuw werd bovendien een poging ondernomen om het te restaureren, maar die is niet goed geslaagd.”
Daarom dringt een nieuwe restauratiebeurt zich op, met de meest hedendaagse technologie. „We zullen het restauratieproces uit de negentiende eeuw omkeren”, blikt Lieve Watteeuw vooruit op het proces. „De bladzijden werden destijds voorzien van nieuwe doublures van grijsgroen papier. Die zullen we voorzichtig losmaken. We zullen het boek opnieuw binden en de originele rug restaureren.”
Peregrinatio in terram sanctam wordt beschouwd als het eerste werk in de geschiedenis van de boekdrukkunst waarin de afbeeldingen worden aangewend als volwaardig communicatiemiddel naast, en soms zelfs in plaats van, tekstuele informatie. Bovendien lijkt dat een bewust voornemen van Von Breydenbach te zijn geweest. Hij nam immers een getalenteerde kunstenaar mee op zijn tocht om de reis te documenteren. In de inleiding op het reisverhaal geeft hij ook een theoretische basis mee van zijn idee dat afbeeldingen een betrouwbare informatiebron kunnen zijn. Peregrinatio in terram sanctam telt zes stadsgezichten. Het zijn gedetailleerde afbeeldingen van steden die Von Breydenbach en de zijnen bezochten. Het zicht op Jeruzalem meet liefst 127 centimeter en gaf vijftiende-eeuwse lezers een unieke blik op de topografie, taal en cultuur van de stad.
„Zelfs zonder ooit die reis te ondernemen, kon je je dankzij de incunabel een goed beeld vormen van zo’n pelgrimstocht”, zegt Lieve Watteeuw. „Het werd dan ook een heuse bestseller in zijn tijd. Het boek werd meermaals herdrukt en uitgegeven in verscheidene talen. Beschouw het gerust als een icoon van de boekdrukkunst, maar ook als een belangrijke historische bron. Dankzij de gedetailleerde afbeeldingen weten we hoe plaatsen als Jeruzalem, de Heilig Grafkerk en Alexandrië eruitzagen aan het einde van de vijftiende eeuw.”
De kostprijs van de restauratie bedraagt 8.000 euro, een bedrag dat de KU Leuven wil ophalen via crowdfunding. „Via het programma Adopt a Book van de universiteit kunnen belangstellenden een bijdrage leveren voor de restauratie van de reisgids”, zegt Watteeuw. „Zo willen we het publiek betrekken bij de restauratie. Het is een project waarbij we liefhebbers gevoelig maken voor het belang van dat soort erfgoed. Voor gulle schenkers zijn uitzonderlijke bezoeken aan het restauratielabo gepland.”