Het zijn barre tijden voor vredeswerkers. De oorlog in Oekraïne gooit denkbeelden en strategieën van de vredesbeweging overhoop. „Ons werk is grotendeels kapotgemaakt”, zucht Paul Lansu, bestuurder van Pax Christi International en parochiepriester in Borgerhout. Een terugblik op veertig jaar vredeswerk nuanceert echter die bewering.
Van Godfried Danneels, toen nog bisschop van Antwerpen, mocht Paul Lansu (71) na zijn priesterwijding politieke en sociale wetenschappen studeren. Nadien specialiseerde hij zich aan de universiteit van Bradford, in Engeland, in het thema oorlog en vrede, om vanaf 1982 Pax Christi Vlaanderen te vervoegen als politiek secretaris. Het was toen nog volop Koude Oorlog, de ‘gewapende vrede’ tussen de machtsblokken, maar de vredesbeweging floreerde.
– Angela Merkel, de gewezen Duitse bondskanselier, zei onlangs dat de Koude Oorlog eigenlijk nooit is geëindigd. Hoe bekijkt u dat?
Met de christelijke vredesbeweging concentreerden we ons in de jaren 1980 op drie thema’s: Latijns-Amerika, Zuid- Afrika en kernwapens. Rond dat laatste kwam er toen met vele partners een dynamiek op gang, een heuse massabeweging. Die periode is niet meer herhaalbaar. Vroeger is voorbij. Het begon in 1977 met de actie tegen de neutronenbom van de Verenigde Staten, een verschrikkelijk wapen. De kernbewapening liep toen helemaal uit de hand, tot het niet meer betaalbaar was voor de Sovjet-Unie en dat uiteindelijk leidde tot haar ineenstorting. Na 1990 bleef nucleaire afschrikking echter relevant. Ik was altijd al tegen dat concept en was dan ook meer dan verheugd dat het Vaticaan op 8 december 2014 het gebruik zowel als het bezit van kernwapens bestempelde als immoreel. De Heilige Stoel speelde in de campagnes om nucleaire wapens te verbieden steeds een voortrekkersrol. Nu beweegt er gelukkig ook wat bij enkele NAVO-landen. Maar helaas, de modernisering van de wapens is volop bezig en dat kost een massa geld. Het scenario is bovendien reëel dat Poetin een tactisch kernwapen inzet. Dat zou dramatisch zijn.
– Waar staat het vredeswerk dan nu?
Op enkele vlakken is er wel sprake van ontwapening. In 1997 kwam in het Canadese Ottawa het verbod op antipersoonsmijnen tot stand, ook al gebruikt Rusland ze nu in de Oekraïense oorlog. In 2008 volgde een verbod op clustermunitie. Toenmalig buitenlandminister Karel De Gucht vroeg me toen om als getuige mee de conventie te ondertekenen. Nu loopt er een campagne tegen killerrobots en de kans is groot dat die worden verboden. De militarisering, met onder meer de ontwikkeling van nieuwe technologie, is echter weer volop bezig en dat is voor landen als Duitsland een historische ontwikkeling.
– Rusland bezet nu een deel van Oekraïne, maar Israël doet hetzelfde al meer dan veertig jaar met de Palestijnse gebieden. Ook dat is een van uw aandachtspunten en werkterreinen.
„Op termijn moet er een nieuw Europees veiligheidssysteem komen”
Hoe staat het ervoor?
Met vertegenwoordigers van katholieke bisschoppenconferenties waren we nog met Hemelvaart in het Heilig Land. We bezochten onder meer de familie, die ik al jaren ken, van de op 11 mei door Israël gedode Palestijnse journalist Shireen Abu Akleh, een melkitische christen. De emigratie van christenen neemt snel toe, stelden we vast. Er is een leegloop uit het Heilig Land bezig. Aan beide kanten zit het muurvast. De Palestijnse leiding is oud en corrupt en het radicale Hamas wint aan belang op de Westelijke Jordaanoever. Israël heeft in korte tijd drie verkiezingen moeten organiseren. Eigenlijk is er geen stabiele regering meer. Jeruzalem, de stad van drie godsdiensten, wordt almaar meer een joodse stad.
Ik merk dat velen de lang gekoesterde tweestatenoplossing loslaten en nadenken over één staat, maar dan moet over veel worden onderhandeld: vluchtelingen, kolonisten zowel als kernwapens. Ik zie geen enkel leiderschap. De oorlog in Oekraïne toont aan dat de Verenigde Naties verzwakt zijn en dat diplomatie niet werkt.
– Hoe ervaart u zelf de Oekraïense oorlog en crisis?
We voelen ons machteloos. Ik ben diep ontgoocheld over de brutaliteit en de ontmenselijking. Het internationaal recht en het oorlogsrecht worden geschonden. De miserie is onmetelijk. Het stalinisme maakt al vijftien jaar opgang. De media in Rusland zijn gemuilkorfd en onze partners, zoals de grote ngo Memorial, moesten hun werk staken. Dit is een keerpunt.
Aan deze oorlog moet hoe dan ook zo snel als mogelijk een eind worden gemaakt en op termijn moet er een nieuw Europees veiligheidssysteem komen, naast de NAVO. Hebben we onze lessen dan niet geleerd in de jaren 1980? Opnieuw, het probleem is het gebrek aan diplomatiek leiderschap. De crisis zaait ook verdeeldheid in de vredesbeweging. Als het Vaticaan stelt dat Oekraïne recht heeft op zelfverdediging, dan beaam ik dat, maar niet zonder diplomatieke inspanningen. Helaas, er is geen piste voor de toekomst. Tegelijk is dit een uitdagende, intense en vernieuwende tijd, voor mezelf en de vredesbeweging, om nieuwe wegen te vinden.